Takie czynności intelektualne, jak czytanie i pisanie oparte są na rozumieniu i przekształcaniu informacji. Opanowanie tych umiejętności związane jest ściśle ze świadomością fonologiczną.
Pozwala ona skoncentrować się na brzmieniu słów, pomijając ich znaczenie. Przejawia się w umiejętnościach takich jak np. analiza i synteza sylabowa oraz fonemowa, identyfikacja fonemów. Świadomość fonologiczna jest zdolnością do postrzegania dźwięków, z których składa się słowo oraz operowanie nimi. To uzmysłowienie fonologicznej podzielności słów oraz świadomość elementów występujących wewnątrz sylaby. Dobrze rozwinięta świadomość fonologiczna pozwala dziecku dokonać refleksji własnej wypowiedzi oraz wskazać błędy w cudzych wypowiedziach. To swoisty dźwiękowy aspekt języka.
Wśród dzieci występują znaczne różnice w stopniu i tempie rozwoju świadomości fonologicznej. Niektóre wcześnie wykazują zdolność dokonywania analizy i syntezy głoskowej i dzięki temu szybko uczą się czytać oraz pisać. Dla innych zdolność ta jest abstrakcją.
Inne terminy związane z fonologią:
Słuch fonologiczny to zdolność słyszenia i różnicowania dźwięków mowy, np.: odróżniania głosek dźwięcznych od ich bezdźwięcznych odpowiedników.
Jeden z aspektów fonologicznych jest ściśle związany z dysleksją: “Dysleksja […] charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego.” (tłum. M. Bogdanowicz) (Perspectives 1994).
Przetwarzanie fonologiczne to wykonywanie operacji na dźwiękach mowy: ich odbiór i różnicowanie, zapamiętywanie i wydobywanie z pamięci w celu mówienia, czytania oraz pisania. Prawidłowe przetwarzanie słuchowe to umiejętność pełnego wykorzystania bodźców dźwiękowych docierających do ośrodkowego układu nerwowego.
Sposoby stymulowania formy dźwiękowej słów:
- Zabawy słowne – wzbudzają zainteresowanie językiem i tworzą warunki do zrozumienia zasad jego funkcjonowania. Przykłady zabaw słownych: piosenki, rymowanki, wiersze (doskonale spełnia rolę poezja Brzechwy, Tuwima czy Wawiłow – wiersze pozwalają dziecku zwrócić uwagę na dźwiękową strukturę słowa). Zabawy słowne można zastosować w logoterapii i w stymulowaniu rozwoju mowy. Doskonale kształcą elementy prozodii, takie jak rytm, melodia, akcent. Poprzez dodanie elementu ruchowego (klaskanie, wymachiwanie, uderzanie, podskakiwanie) dzieci uczą się panować nad swoim ciałem, poznają elementy gry teatralnej oraz ćwiczą artykulację.
- Wyliczanki – podobnie, jak zabawy słowne doskonale usprawniają akcent, rytm i melodię oraz eliminują lęk przed mówieniem. Ponadto kształtują percepcję słuchową, doskonalą sprawność językową.
Jak pomóc dziecku w nauce czytania z obniżonymi możliwościami fonologicznymi?
- Zaczynamy od rymowania słów i krótkich tekstów (np. chmura – kura, góra, rura).
- Rymowane wierszyki – dziecko uzupełnia tekst rymowanymi brakującymi słowami (Nad rzeczką, opadal krzaczka mieszkała …).
- Oszukiwanie wyrazów w wyrazach (np. listopad – lis, list, stopa, opad).
- Dokładanie głoski do wyrazu tak, by powstało nowe słowo (np. dam- Adam, dama, ramka – bramka, kok – koks, skok)
- Zamiana jednej głoski w słowie (np. buty – luty, lis – las, kwiat – świat)
Zabawy słowne, rymowanki, wyliczanki pomagają w zapamiętywaniu reguł ortograficznych, wzorów matematycznych oraz pomagają w nauce tabliczki mnożenia.
Opracowała Bożena Kołodziej